Physalia
18-07-07, 22:03
(Δεν κολλάει πουθενά αλλά έχει σχέση με τα πάντα! :crazy:)
Ίσως κάποιοι από εσάς έχετε ήδη ακούσει για τη Θεωρία της Γαίας. Το θέμα είναι μάλλον πολύπλοκο, θα χρειαζόταν ολόκληρη διατριβή για μια απλή παρουσίαση της πολυσυζητημένης αυτής θεωρίας -αλλά εν συντομία:
Διαμορφώθηκε αρχικά κατά τη δεκαετία του ’60 από τον James Lovelock, Χημικό της Ατμόσφαιρας, ο οποίος εργαζόταν στη NASA. Ο Lovelock υποστήριξε ότι ο πλανήτης γη αποτελεί ένα ολοκληρωμένο και αυτορυθμιζόμενο σύστημα, το οποίο λειτουργεί ουσιαστικά όπως ένας οποιοσδήποτε μεμονωμένος οργανισμός. Ονόμασε τον οργανισμό αυτόν Γαία, από την αρχαιoελληνική μυθική θεότητα.
Θερμή υποστηρίκτρια της άποψης και της θεωρίας αυτής υπήρξε στη συνέχεια και η περίφημη μικροβιολόγος Lynn Margulis. Μαζί, συνέγραψαν αρκετές δημοσιεύσεις και βιβλία προκειμένου να υποστηρίξουν επιστημονικά την άποψή τους (π.χ. 1, 2).
Είναι προφανές ότι οι πρώτες αντιδράσεις από την επιστημονική κοινότητα υπήρξαν μάλλον απαξιωτικές. Οι εισηγητές της Θεωρίας της Γαίας αντιμετωπίστηκαν στην καλύτερη σαν γραφικοί, στη χειρότερη σαν νεοπαγανιστές και New Agers.
Από τότε, η Θεωρία της Γαίας έχει υποστεί επανειλημμένους πειραματικούς ελέγχους ώστε να αναγνωρίζεται πλέον σαν μια έγκυρη επιστημονική υπόθεση (3, 4). Η αλήθεια είναι ότι σήμερα θα τη συναντήσετε περισσότερο με το όνομα Επιστήμη του Γήινου Συστήματος (Earth System Science) καθώς η σύγχρονη ακαδημαϊκή κοινότητα θέλησε –για ευνόητους λόγους- να αποτινάξει τη.... μυστικιστική χροιά του αρχικού ονόματος.
Ιδωμένη από την απόσταση των μέσων αντιλήψεων, μια θεωρία που υποστηρίζει ότι το εν πολλοίς εκλεκτό ανθρώπινο είδος δεν αποτελεί παρά ένα απειροελάχιστο τμήμα ενός τεράστιου οργανισμού, κάθε άλλο παρά εύπεπτη ή ευπρόσδεκτη μπορεί να είναι. Καθώς βέβαια οι γνώσεις μας για τον πλανήτη επεκτείνονται και εμβαθύνουν, τα πράγματα παύουν να φαίνονται τόσο παράλογα. Η ιδέα των υπερ-οργανισμών (http://en.wikipedia.org/wiki/Superorganism) (καμία σχέση με τον σούπερμαν) είναι πλέον απολύτως αποδεκτή... πώς θα μπορούσε άλλωστε κανείς να ερμηνεύσει τη δομή μιας κοινωνίας μυρμηγκιών ή μελισσών όπου το κάθε άτομο λειτουργεί ουσιαστικά σαν όργανο ενός μεγαλύτερου συνόλου, έξω και πέρα από το οποίο είναι απλά αδύνατον να υπάρξει; Πώς να κατατάξει κανείς οργανισμούς όπως τα Σιφωνοφόρα (http://www.siphonophores.org/SiphOrganization.php) η δομή των οποίων αποτελείται από άλλοτε μεμονωμένους οργανισμούς που αφότου αποφάσισαν να συνασπιστούν, κυριολεκτικά κυρίευσαν τους ωκεανούς;
Οντότητες που ξεπερνούν αφάνταστα τη σφαίρα της περιορισμένης λογικής μας και μάς αναγκάζουν να αναθεωρήσουμε την έννοια του ατόμου.... Τι είναι άτομο τελικά;
Η θεωρία της ενδοσυμβίωσης (http://en.wikipedia.org/wiki/Endosymbiotic_theory), πάνω στην οποία βασίστηκε αρχικά και η θεωρία της Γαίας, υποστηρίζει ότι τα πρώτα κύτταρα εξελίχθηκαν μέσω της συνεργασίας ανεξάρτητων έμβιων όντων. Έτσι, τα πρώτα αερόβια κύτταρα, φέρεται να σχηματίστηκαν όταν -πριν από δισεκατομμύρια χρόνια- οι προκαρυώτες (πρωτόγονες και αναερόβιες μορφές κυττάρων) ενσωμάτωσαν κατά τύχη αερόβια προκαρυωτικά κύτταρα (βακτήρια; ): τα τελευταία ενσωματώθηκαν σαν εξειδικευμένα όργανα του κυττάρου-ξενιστή, τα σημερινά μιτοχόνδρια, που έκτοτε επωμίστηκαν τον ρόλο της αναπνοής των αερόβιων κυττάρων. Με τον ίδιο τρόπο συνέχισαν να ενσωματώνονται μαστιγοφόρα κύτταρα (δίνοντας τα πρώτα κύτταρα με εξειδικευμένα όργανα κίνησης), φωτοαυτότροφα κύτταρα (δίνοντας τα πρώτα εξειδικευμένα όργανα φωτοσύνθεσης, τους χλωροπλάστες) κλπ κλπ.
Δεν χρειάζεται να προχωρήσω με αυτές τις λεπτομέρειες....
Το κύριο χαρακτηριστικό της θεωρίας αυτής είναι ότι στηρίζει τη θεωρία της εξέλιξης πολύ περισσότερο στη συμβίωση και πολύ λιγότερο στον ανταγωνισμό ο οποίος προβάλλεται ιδιαίτερα από τη γνωστή Δαρβινική Θεωρία. Παρακολουθώντας όλα αυτά τα ντοκιμαντέρ όπου ο γατόπαρδος ξεσκίζει τις σάρκες της αντιλόπης, δύσκολα μπορούμε να αντιληφθούμε τα συμβιωτικά θεμέλια αυτής της αιματηρής σχέσης. Το πολυπροβαλλόμενο παράδειγμα θηρευτή-θηράματος, εύκολα μας αποπροσανατολίζει.
Και όμως, οι αρχαίοι λαοί καταλάβαιναν πολύ περισσότερα (και ακόμα δεν μπορώ να διανοηθώ πώς είναι αυτό δυνατόν)... κάποια ινδιάνικη φυλή (και συγχωρήστε με που δε θα θυμηθώ παραπάνω πληροφορίες γι’αυτή) πίστευε ότι ο λύκος είναι η άλλη πλευρά του πρόβατου. Δύο ισότιμα απαραίτητες εκφάνσεις του ίδιου οργανισμού -χωρίς οποιαδήποτε από τις δύο, η άλλη δεν μπορεί να υπάρξει.
Παράλογο;
Θα επιχειρήσω να το ερμηνεύσω όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι:
Υπό τις φυσιολογικές συνθήκες ενός υγιούς οικοσυστήματος, ο λύκος επιτίθεται μόνο στα αδύναμα, ασθενή ή γέρικα άτομα ενός πληθυσμού προβάτων. Με τον τρόπο αυτό –αν και φαινομενικά βλάπτει τα άτομα- συντηρεί την ευημερία του είδους απομακρύνοντας τα λιγότερο υγιή και λιγότερο παραγωγικά άτομα/γονίδιά του. Κρατάει έτσι το κοπάδι σε μια συνεχή εξελικτική πορεία που καλυτερεύει μακροπρόθεσμα τις επιμέρους ιδιότητες των ατόμων. Παράλληλα, ο λύκος είναι ο ρυθμιστής του πληθυσμού, προστατεύοντάς τον από τον ίδιο του τον εαυτό: Αν δεν υπάρχει κανείς να καταναλώσει τα πρόβατα, τα πρόβατα θα αυξηθούν σε τέτοιο βαθμό που θα εξαντλήσουν τα τροφικά αποθέματα της περιοχής τους με αποτέλεσμα αργά ή γρήγορα να λιμοκτονήσουν....
Τα παράσιτα είναι επίσης ένα μελανό σημείο που φαινομενικά δεν μπορεί να ερμηνευθεί βάσει της θεωρίας της συμβίωσης. Ίσως όμως να είναι ακόμα νωρίς. Πολλές σχέσεις που έως σήμερα θεωρούνταν παρασιτικές, αποκαλύπτεται σταδιακά ότι είναι μάλλον σχέσεις αμοιβαιότητας. Απλά ο τρόπος που τα θεωρούμενα παράσιτα ευνοούν έναν οργανισμό, δεν μάς ήταν πάντοτε απόλυτα προφανής.
Όταν η μαμά μου διαγνώστηκε πρόσφατα με καρκίνο του μαστού, άκουσα με απίστευτη έκπληξη τη γιατρό να της λέει ότι είναι πολύ τυχερή διότι χτυπήθηκε από την «πλέον φιλική μορφή καρκίνου» εξηγώντας ότι -στο βαθμό φυσικά που μπορούμε πλέον να τον αντιμετωπίσουμε- ο καρκίνος αυτός πρέπει απλά να εκλαμβάνεται σαν ένα μήνυμα του «ασθενούς» οργανισμού προς τη συνείδησή του ότι είναι καιρός να αλλάξει τρόπο και στάση ζωής.....
Ο λόγος που τα αναφέρω όλα αυτά είναι γιατί πιστεύω ότι η θεωρία της Συμβίωσης και η συγγενική της θεωρία της Γαίας, μπορεί να είναι ένας πολύ όμορφος τρόπος θεώρησης της ίδιας της ζωής. Αν καταφέρναμε να συνειδητοποιήσουμε πόσο αλληλένδετα είναι τα πάντα, πόσο αλληλεξαρτώμενοι είμαστε με αυτό που ακόμα αποκαλούμε γελοιωδώς «περιβάλλον», ίσως η πορεία του ανθρώπινου είδους να μπορούσε να εξελιχθεί σε κάτι αξιοθαύμαστο.
Πολύ πιθανό να σας ακούγονται ρομαντικά και ανόητα όλα αυτά. Αλλά όπως λέει και η Δρ. Ε. Σαχτούρη (http://www.sahtouris.com/INFO/) (5):
«Η υπόθεση και σήμερα Θεωρία της Γαίας των Τζέιμς Λάβλοκ και Λιν Μάργκουλις – η θεωρία ότι ο πλανητης μας και τα πλάσματά του αποτελούν ένα ενιαίο και αυτορυθμιζόμενο σύστημα που στην πραγματικότητα είναι ένα μεγάλο έμβιο ον, ένας οργανισμός –είναι η έννοια της φυσικής πραγματικότητας στην οποία βασίζεται η φιλοσοφία μου. Πολύ απλά, μου φαίνεται πιο λογική σε όλα τα επίπεδα –το διαισθητικό, το βιωματικό, το επιστημονικό, το φιλοσοφικό, ακόμα και το αισθητικό και το ηθικό- απ’ ό, τι κάθε άλλη θεωρία που γνωρίζω. Και στην πορεία αυτού του έργου κατέληξα να πιστεύω ότι αυτή η θεωρία έχει βαθιά και ζωτική σημασία για ολόκληρη την ανθρωπότητα»
1. Lovelock, J. E. (1972), Gaia as seen through the atmosphere, Atmospheric Environment, Elsevier Science, 6, 579-80, 1972.
2. Lovelock, J. E. and Margulis, L. (1974), Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the gaia hypothesis, Tellus: A Bimonthly Journal of Geophysics, Swedish Geophysical Society , v. 26, n. 1, 2-10, 1974.
3. Schwartzman, David (2002) "Life, Temperature, and the Earth: The Self-Organizing Biosphere" (Columbia University Press, ISBN 0231102135 (http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Booksources&isbn=0231102135))
4. Turney, Jim (2003). "Lovelock & Gaia. Signs of Life". (Icon Books UK, Cambridge. ISBN 1-84046-458-5 (http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Booksources&isbn=1840464585).)
5. Ε. Sahtouris, 1999. Earthdance: Living Systems in Evolution. Published online (http://www.ratical.org/LifeWeb/Erthdnce/)με την αφιέρωση της συγγραφέως To my planet and its people.
Στα Ελληνικά: Ε. Σαχτουρη, 1999. ΓΑΙΑ: Το ανθρωπινο ταξίδι από το χάος στον κόσμο, Εκδόσεις Νέα Σύνορα, Λιβάνη (αλλά συνεχώς εξαντλημένο:angyr:!)
Δείτε και άλλα sites
http://www.thymos.com/science/endosymb.html
http://www.physics4u.gr/news/2000/scnews107.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Gaia_hypothesis#_note-2
http://en.wikipedia.org/wiki/Gaia_philosophy
http://www.gaiatheory.org/
http://www.accessexcellence.org/AE/AEPC/WWC/1991/gaia.html
http://www.gaianet.fsbusiness.co.uk/gaiatheory.html
http://web.mit.edu/newsoffice/2004/yeast.html
καθώς και άπειρα ακόμα με ένα απλό google search.
Ελπίζω να μη σας κούρασα πολύ κι ακόμα περισσότερο ελπίζω να ακούσω τις απόψεις σας πάνω σε αυτές τις ιδέες....
Ίσως κάποιοι από εσάς έχετε ήδη ακούσει για τη Θεωρία της Γαίας. Το θέμα είναι μάλλον πολύπλοκο, θα χρειαζόταν ολόκληρη διατριβή για μια απλή παρουσίαση της πολυσυζητημένης αυτής θεωρίας -αλλά εν συντομία:
Διαμορφώθηκε αρχικά κατά τη δεκαετία του ’60 από τον James Lovelock, Χημικό της Ατμόσφαιρας, ο οποίος εργαζόταν στη NASA. Ο Lovelock υποστήριξε ότι ο πλανήτης γη αποτελεί ένα ολοκληρωμένο και αυτορυθμιζόμενο σύστημα, το οποίο λειτουργεί ουσιαστικά όπως ένας οποιοσδήποτε μεμονωμένος οργανισμός. Ονόμασε τον οργανισμό αυτόν Γαία, από την αρχαιoελληνική μυθική θεότητα.
Θερμή υποστηρίκτρια της άποψης και της θεωρίας αυτής υπήρξε στη συνέχεια και η περίφημη μικροβιολόγος Lynn Margulis. Μαζί, συνέγραψαν αρκετές δημοσιεύσεις και βιβλία προκειμένου να υποστηρίξουν επιστημονικά την άποψή τους (π.χ. 1, 2).
Είναι προφανές ότι οι πρώτες αντιδράσεις από την επιστημονική κοινότητα υπήρξαν μάλλον απαξιωτικές. Οι εισηγητές της Θεωρίας της Γαίας αντιμετωπίστηκαν στην καλύτερη σαν γραφικοί, στη χειρότερη σαν νεοπαγανιστές και New Agers.
Από τότε, η Θεωρία της Γαίας έχει υποστεί επανειλημμένους πειραματικούς ελέγχους ώστε να αναγνωρίζεται πλέον σαν μια έγκυρη επιστημονική υπόθεση (3, 4). Η αλήθεια είναι ότι σήμερα θα τη συναντήσετε περισσότερο με το όνομα Επιστήμη του Γήινου Συστήματος (Earth System Science) καθώς η σύγχρονη ακαδημαϊκή κοινότητα θέλησε –για ευνόητους λόγους- να αποτινάξει τη.... μυστικιστική χροιά του αρχικού ονόματος.
Ιδωμένη από την απόσταση των μέσων αντιλήψεων, μια θεωρία που υποστηρίζει ότι το εν πολλοίς εκλεκτό ανθρώπινο είδος δεν αποτελεί παρά ένα απειροελάχιστο τμήμα ενός τεράστιου οργανισμού, κάθε άλλο παρά εύπεπτη ή ευπρόσδεκτη μπορεί να είναι. Καθώς βέβαια οι γνώσεις μας για τον πλανήτη επεκτείνονται και εμβαθύνουν, τα πράγματα παύουν να φαίνονται τόσο παράλογα. Η ιδέα των υπερ-οργανισμών (http://en.wikipedia.org/wiki/Superorganism) (καμία σχέση με τον σούπερμαν) είναι πλέον απολύτως αποδεκτή... πώς θα μπορούσε άλλωστε κανείς να ερμηνεύσει τη δομή μιας κοινωνίας μυρμηγκιών ή μελισσών όπου το κάθε άτομο λειτουργεί ουσιαστικά σαν όργανο ενός μεγαλύτερου συνόλου, έξω και πέρα από το οποίο είναι απλά αδύνατον να υπάρξει; Πώς να κατατάξει κανείς οργανισμούς όπως τα Σιφωνοφόρα (http://www.siphonophores.org/SiphOrganization.php) η δομή των οποίων αποτελείται από άλλοτε μεμονωμένους οργανισμούς που αφότου αποφάσισαν να συνασπιστούν, κυριολεκτικά κυρίευσαν τους ωκεανούς;
Οντότητες που ξεπερνούν αφάνταστα τη σφαίρα της περιορισμένης λογικής μας και μάς αναγκάζουν να αναθεωρήσουμε την έννοια του ατόμου.... Τι είναι άτομο τελικά;
Η θεωρία της ενδοσυμβίωσης (http://en.wikipedia.org/wiki/Endosymbiotic_theory), πάνω στην οποία βασίστηκε αρχικά και η θεωρία της Γαίας, υποστηρίζει ότι τα πρώτα κύτταρα εξελίχθηκαν μέσω της συνεργασίας ανεξάρτητων έμβιων όντων. Έτσι, τα πρώτα αερόβια κύτταρα, φέρεται να σχηματίστηκαν όταν -πριν από δισεκατομμύρια χρόνια- οι προκαρυώτες (πρωτόγονες και αναερόβιες μορφές κυττάρων) ενσωμάτωσαν κατά τύχη αερόβια προκαρυωτικά κύτταρα (βακτήρια; ): τα τελευταία ενσωματώθηκαν σαν εξειδικευμένα όργανα του κυττάρου-ξενιστή, τα σημερινά μιτοχόνδρια, που έκτοτε επωμίστηκαν τον ρόλο της αναπνοής των αερόβιων κυττάρων. Με τον ίδιο τρόπο συνέχισαν να ενσωματώνονται μαστιγοφόρα κύτταρα (δίνοντας τα πρώτα κύτταρα με εξειδικευμένα όργανα κίνησης), φωτοαυτότροφα κύτταρα (δίνοντας τα πρώτα εξειδικευμένα όργανα φωτοσύνθεσης, τους χλωροπλάστες) κλπ κλπ.
Δεν χρειάζεται να προχωρήσω με αυτές τις λεπτομέρειες....
Το κύριο χαρακτηριστικό της θεωρίας αυτής είναι ότι στηρίζει τη θεωρία της εξέλιξης πολύ περισσότερο στη συμβίωση και πολύ λιγότερο στον ανταγωνισμό ο οποίος προβάλλεται ιδιαίτερα από τη γνωστή Δαρβινική Θεωρία. Παρακολουθώντας όλα αυτά τα ντοκιμαντέρ όπου ο γατόπαρδος ξεσκίζει τις σάρκες της αντιλόπης, δύσκολα μπορούμε να αντιληφθούμε τα συμβιωτικά θεμέλια αυτής της αιματηρής σχέσης. Το πολυπροβαλλόμενο παράδειγμα θηρευτή-θηράματος, εύκολα μας αποπροσανατολίζει.
Και όμως, οι αρχαίοι λαοί καταλάβαιναν πολύ περισσότερα (και ακόμα δεν μπορώ να διανοηθώ πώς είναι αυτό δυνατόν)... κάποια ινδιάνικη φυλή (και συγχωρήστε με που δε θα θυμηθώ παραπάνω πληροφορίες γι’αυτή) πίστευε ότι ο λύκος είναι η άλλη πλευρά του πρόβατου. Δύο ισότιμα απαραίτητες εκφάνσεις του ίδιου οργανισμού -χωρίς οποιαδήποτε από τις δύο, η άλλη δεν μπορεί να υπάρξει.
Παράλογο;
Θα επιχειρήσω να το ερμηνεύσω όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι:
Υπό τις φυσιολογικές συνθήκες ενός υγιούς οικοσυστήματος, ο λύκος επιτίθεται μόνο στα αδύναμα, ασθενή ή γέρικα άτομα ενός πληθυσμού προβάτων. Με τον τρόπο αυτό –αν και φαινομενικά βλάπτει τα άτομα- συντηρεί την ευημερία του είδους απομακρύνοντας τα λιγότερο υγιή και λιγότερο παραγωγικά άτομα/γονίδιά του. Κρατάει έτσι το κοπάδι σε μια συνεχή εξελικτική πορεία που καλυτερεύει μακροπρόθεσμα τις επιμέρους ιδιότητες των ατόμων. Παράλληλα, ο λύκος είναι ο ρυθμιστής του πληθυσμού, προστατεύοντάς τον από τον ίδιο του τον εαυτό: Αν δεν υπάρχει κανείς να καταναλώσει τα πρόβατα, τα πρόβατα θα αυξηθούν σε τέτοιο βαθμό που θα εξαντλήσουν τα τροφικά αποθέματα της περιοχής τους με αποτέλεσμα αργά ή γρήγορα να λιμοκτονήσουν....
Τα παράσιτα είναι επίσης ένα μελανό σημείο που φαινομενικά δεν μπορεί να ερμηνευθεί βάσει της θεωρίας της συμβίωσης. Ίσως όμως να είναι ακόμα νωρίς. Πολλές σχέσεις που έως σήμερα θεωρούνταν παρασιτικές, αποκαλύπτεται σταδιακά ότι είναι μάλλον σχέσεις αμοιβαιότητας. Απλά ο τρόπος που τα θεωρούμενα παράσιτα ευνοούν έναν οργανισμό, δεν μάς ήταν πάντοτε απόλυτα προφανής.
Όταν η μαμά μου διαγνώστηκε πρόσφατα με καρκίνο του μαστού, άκουσα με απίστευτη έκπληξη τη γιατρό να της λέει ότι είναι πολύ τυχερή διότι χτυπήθηκε από την «πλέον φιλική μορφή καρκίνου» εξηγώντας ότι -στο βαθμό φυσικά που μπορούμε πλέον να τον αντιμετωπίσουμε- ο καρκίνος αυτός πρέπει απλά να εκλαμβάνεται σαν ένα μήνυμα του «ασθενούς» οργανισμού προς τη συνείδησή του ότι είναι καιρός να αλλάξει τρόπο και στάση ζωής.....
Ο λόγος που τα αναφέρω όλα αυτά είναι γιατί πιστεύω ότι η θεωρία της Συμβίωσης και η συγγενική της θεωρία της Γαίας, μπορεί να είναι ένας πολύ όμορφος τρόπος θεώρησης της ίδιας της ζωής. Αν καταφέρναμε να συνειδητοποιήσουμε πόσο αλληλένδετα είναι τα πάντα, πόσο αλληλεξαρτώμενοι είμαστε με αυτό που ακόμα αποκαλούμε γελοιωδώς «περιβάλλον», ίσως η πορεία του ανθρώπινου είδους να μπορούσε να εξελιχθεί σε κάτι αξιοθαύμαστο.
Πολύ πιθανό να σας ακούγονται ρομαντικά και ανόητα όλα αυτά. Αλλά όπως λέει και η Δρ. Ε. Σαχτούρη (http://www.sahtouris.com/INFO/) (5):
«Η υπόθεση και σήμερα Θεωρία της Γαίας των Τζέιμς Λάβλοκ και Λιν Μάργκουλις – η θεωρία ότι ο πλανητης μας και τα πλάσματά του αποτελούν ένα ενιαίο και αυτορυθμιζόμενο σύστημα που στην πραγματικότητα είναι ένα μεγάλο έμβιο ον, ένας οργανισμός –είναι η έννοια της φυσικής πραγματικότητας στην οποία βασίζεται η φιλοσοφία μου. Πολύ απλά, μου φαίνεται πιο λογική σε όλα τα επίπεδα –το διαισθητικό, το βιωματικό, το επιστημονικό, το φιλοσοφικό, ακόμα και το αισθητικό και το ηθικό- απ’ ό, τι κάθε άλλη θεωρία που γνωρίζω. Και στην πορεία αυτού του έργου κατέληξα να πιστεύω ότι αυτή η θεωρία έχει βαθιά και ζωτική σημασία για ολόκληρη την ανθρωπότητα»
1. Lovelock, J. E. (1972), Gaia as seen through the atmosphere, Atmospheric Environment, Elsevier Science, 6, 579-80, 1972.
2. Lovelock, J. E. and Margulis, L. (1974), Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the gaia hypothesis, Tellus: A Bimonthly Journal of Geophysics, Swedish Geophysical Society , v. 26, n. 1, 2-10, 1974.
3. Schwartzman, David (2002) "Life, Temperature, and the Earth: The Self-Organizing Biosphere" (Columbia University Press, ISBN 0231102135 (http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Booksources&isbn=0231102135))
4. Turney, Jim (2003). "Lovelock & Gaia. Signs of Life". (Icon Books UK, Cambridge. ISBN 1-84046-458-5 (http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Booksources&isbn=1840464585).)
5. Ε. Sahtouris, 1999. Earthdance: Living Systems in Evolution. Published online (http://www.ratical.org/LifeWeb/Erthdnce/)με την αφιέρωση της συγγραφέως To my planet and its people.
Στα Ελληνικά: Ε. Σαχτουρη, 1999. ΓΑΙΑ: Το ανθρωπινο ταξίδι από το χάος στον κόσμο, Εκδόσεις Νέα Σύνορα, Λιβάνη (αλλά συνεχώς εξαντλημένο:angyr:!)
Δείτε και άλλα sites
http://www.thymos.com/science/endosymb.html
http://www.physics4u.gr/news/2000/scnews107.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Gaia_hypothesis#_note-2
http://en.wikipedia.org/wiki/Gaia_philosophy
http://www.gaiatheory.org/
http://www.accessexcellence.org/AE/AEPC/WWC/1991/gaia.html
http://www.gaianet.fsbusiness.co.uk/gaiatheory.html
http://web.mit.edu/newsoffice/2004/yeast.html
καθώς και άπειρα ακόμα με ένα απλό google search.
Ελπίζω να μη σας κούρασα πολύ κι ακόμα περισσότερο ελπίζω να ακούσω τις απόψεις σας πάνω σε αυτές τις ιδέες....