Το πολεμικό μεταγωγικό PELIKAN

[Dimitris Galon]

Νομίζω ότι αυτό τον καιρό έχουμε μια γενική ρέντα με την ταυτοποίηση ναυαγίων.

Τελικά το ένα φέρνει το άλλο. Η έρευνα στα αρχεία αποκαλύπτει στοιχεία για μια ολόκληρη εποχή η οποία συμπεριλαμβάνει και τα σημερινά ναυάγια, όταν όμως αυτά ήταν ακόμα αξιόπλοα πλοία και ταξίδευαν ενσωματωμένα σε εμπορικούς και στρατιωτικούς στόλους αντιπάλων δυνάμεων.

Τα τελευταία χρόνια, μέσω της συστηματικής μελέτης και των σχολαστικών και μεθοδικών καταχωρήσεων του γερμανικού κατοχικού στρατού, μου αποκαλύφθηκε όχι μόνο η ταυτότητα μιας σειράς ναυαγίων των ελληνικών θαλασσών, αλλά και τα σημεία βύθισης πλοίων τα οποία θεωρούσαμε βυθισμένα σε άλλες περιοχές, από αυτές που πραγματικά βρίσκονται, και σε πολύ βαθιά νερά. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονται το γερμανικό ανθυποβρυχιακό UJ-2104, του 21ου Στολίσκου Ανθυποβρυχιακών, τα ατμόπλοια Paula και Pluto, το μεταγωγικό Pelikan, το ναρκαλιευτικό R-38, κάποια ιταλικά ταχύπλοα MAS, καθώς και αρκετά γερμανικά και συμμαχικά αεροπλάνα.

Αν και θα αναφερθώ στο μέλλον αναλυτικά, στο κάθε ένα ξεχωριστά, ξεκινώ με ένα από αυτά έχοντας σαν αφορμή την προτροπή του καλού φίλου Beracuda (βλ. μήνυμα #13), καθώς και ένα προσωπικό μήνυμα που μου στάλθηκε από το μέλος του φόρουμ μας Έκτορα και το οποίο παραθέτω εδώ με δικιά του συγκατάθεση.

«Τα καλοκαίρια εργάζομαι σε ένα καταδυτικό στην Νάουσα της Πάρου. Εκεί και σε απόσταση 200μ. από το καταδυτικό μας υπάρχουν τα συντρίμμια από ένα ναυάγιο του Β’ΠΠ. Πρέπει να είχε και αρκετούς νεκρούς (οι ντόπιοι λένε για 500 αλλά τα ξέρεις τώρα). Σε μια λίστα που είχα δει του xxxxxxxxx το ανέφερε σαν «άγνωστο ναυάγιο Σάντα Μαρία». Σάντα Μαρία είναι η παραλία που βρίσκετε το ναυάγιο. Αυτά τα συντρίμμια έχουν γίνει ένα πανέμορφο dive site. Αν έχεις τίποτε πιο έγκυρες πληροφορίες για να εμπλουτίσω τα briefing μου (και φυσικά αν δεν σου είναι κόπος) θα ήμουν πολύ χαρούμενος. Ακόμα οι ντόπιοι λένε πως ήταν γερμανικό πολεμικό πλοίο που το κόψανε γύρω στο 1950 αλλά από όσο ξέρω γερμανικά πολεμικά στο Αιγαίο υπήρξαν ελάχιστα (αν βέβαια ξέρω σωστά). Όπως έχω δει τα συντρίμμια το πλοίο πρέπει να κουβάλαγε αναλώσιμα του γερμανικού στρατού μιας και ο τόπος είναι γεμάτος από βλήματα και κράνη. Είναι μόλις στα 11μ. και έχει υποστεί όπως καταλαβαίνεις μπόλικο πλιάτσικο. Οι ιστορίες λένε πως συνδέετε με τα 2-3 μαχητικά αεροπλάνα που βρίσκονται βυθισμένα στην περιοχή. Άλλη μια αμφιλεγόμενη πληροφορία μιλάει και για ένα ακόμα μικρότερο πολεμικό πλοίο που βυθίστηκε στην περιοχή.»

Τα πλοία που γνωρίζω ή άκουσα ότι βυθίστηκαν στην περιοχή της Πάρου, κατά την διάρκεια του Β΄ ΠΠ, είναι το PELIKAN (το αναφέρει συνοπτικά ο Ντούνης να έχει «προσαράξει στον όρμο της Νάουσας για να αποφύγει την βύθιση του»), το ναρκαλιευτικό R-38 (το αναφέρει συνοπτικά ο Ντούνης και ο Μελισσηνός, χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες), και το NORDSTERN (δεν το αναφέρει ούτε ο Ντούνης ούτε ο Μελισσηνός, αλλά ο Γερμανός στρατιώτης Albert Petersen). Από αυτά γνωρίζω που βρίσκεται βυθισμένο το δεύτερο, έχει μείνει μόνο το κατωκάραβο, καθώς και ότι το τελευταίο βυθίστηκε στον κόλπο της Παροικιάς, μαζί με δυο συνοδευτικά καΐκια (ένα από αυτά, το Άγιος Διονύσιος, αναφέρεται στην λίστα Μελισσηνού), τον Σεπτέμβρη του 1944, από βομβαρδισμό συμμαχικών αεροπλάνων. Αυτό που μένει είναι το PELIKAN, το οποίο, σύμφωνα με τα γενικά γνωστά στοιχεία, βυθίστηκε κάπου στον κόλπο της Νάουσας στις 20 Σεπτεμβρίου 1944, από επίθεση συμμαχικών αεροπλάνων.

Αν και έχω βρεθεί στην Νάουσα της Πάρου πάρα πολλές φορές και γνωρίζω τον κόλπο πάρα πολύ καλά, από το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη έως τις Κολυμπήθρες και την Λάγγερη, δεν βρήκα κανένα ίχνος ναυαγίου στον κόλπο, και οι γεροντότεροι ψαράδες μου έχουν επανειλημμένα αφηγηθεί ότι μέσα στον κόλπο δεν υπήρξε ποτέ ναυάγιο, πέρα από ένα καΐκι που βούλιαξε έξω από το Πιπέρι. Γνώριζα βέβαια για το ναυάγιο της Σάντα Μαρίας -η οποία βρίσκεται σχετικά μακριά, έξω από τον κόλπο της Νάουσας, απέναντι από την Νάξο και κοντά στο νησάκι Φιλίζι-, καθώς βρίσκεται καταχωρημένο στην λίστα Μελισσηνού, τότε ακόμα σαν μη ανελκυσθέν, αλλά ποτέ δεν το είχα συνδέσει με ένα από τα πιο σημαντικά ιστορικά ναυάγια του Β΄ ΠΠ, το οποίο όχι μόνο μετέφερε τα τελευταία τμήματα της Τεθωρακισμένης Μεραρχίας «Ρόδος» (Panzerdivision „Rhodos“), αλλά και που ήταν το τελευταίο μεταγωγικό πλοίο που βυθίστηκε στο Αιγαίο κατά την διάρκεια του Β΄ ΠΠ, καθώς ο γερμανικός στρατός αποχώρησε από την Ελλάδα στις 10 Οκτωβρίου 1944, αφού πρώτα κατέστρεψε ότι ήταν δυνατόν, αφήνοντας πίσω του συντρίμμια, πτώματα και καμένη γη. Παρέμειναν βέβαια κάποιες γερμανικές μονάδες στα Δωδεκάνησα και στην Μήλο -η οποία παραδόθηκε σε μονάδα του «Ιερού Λόχου» τον Μάιο του 1945, πολύ μετά τα Δεκεμβριανά και πολύ αργότερα από την Συμφωνία της Βάρκιζας και τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ τον Φλεβάρη του 45-, αλλά η βύθιση του συγκεκριμένου πλοίου οριοθετεί το τέλος της αποχώρησης του Γερμανικού Ναυτικού από το Ελληνικό Αρχιπέλαγος.

Η έρευνα που πραγματοποίησα στηρίχθηκε όχι μόνο στα γερμανικά πολεμικά ημερολόγια, αλλά και στο Corpus Magnus για το γερμανικό πολεμικό ναυτικό, το έργο του Erich Gröner, „Die deutschen Kriegsschiffe 1815-1945“, σε χάρτες της Γερμανικής Υδρογραφικής Υπηρεσίας, καθώς και στο προσωπικό ημερολόγιο του θανόντος γερμανού στρατιώτη Albert Petersen (Festungs-Infanterie-Batallion 1011) -του οποίου η μονάδα είχε μεταφερθεί στην Πάρο από την Μήλο, μετά την κατάληψη των ιταλοκρατούμενων Κυκλάδων από τον γερμανικό στρατό, μετά την συνθήκη του Badoglio, το φθινόπωρο του 43-, αντίτυπο του οποίου μου παραχώρησε φιλικά ο γιός του Lutz Petersen. Το αποτέλεσμα της έρευνας δείχνει ότι υπάρχουν πολύ ελάχιστες πιθανότητες τα υπολείμματα του ναυαγίου της Σάντα Μαρίας, να μην προέρχονται από το γερμανικό μεταγωγικό πλοίο PELIKAN.

Το Σεπτέμβρη του 44 η επιτυχημένη εισβολή των συμμαχικών δυνάμεων είχε οδηγήσει το κέντρο του πολέμου στο δυτικό μέτωπο, στην περιοχή των δυτικών συνόρων της Γερμανίας. Ταυτόχρονα οι επιτυχίες του Κόκκινου Στρατού και η κατάληψη της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, με την επικείμενη επίθεση των Σοβιετικών στην ανατολική Πρωσία, είχε οδηγήσει στο να αποκοπούν τα νότια Βαλκάνια από την δυνατότητα εφοδιασμού της Wehrmacht με άνδρες και υλικό. Αν και η κεντρική διοίκηση του γερμανικού στρατού είχε διατάξει την απόσυρση από τα νησιά του Αιγαίου, αυτό δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί χωρίς μεγάλες απώλειες, μια και ολόκληρο σχεδόν το αρχιπέλαγος βρισκόταν κάτω από τον αεροπορικό έλεγχο των συμμάχων. Οι γερμανικές νηοπομπές ταξίδευαν συνήθως την νύχτα, από τον κίνδυνο των συνεχών συμμαχικών αεροπορικών επιθέσεων, ενώ κατά την διάρκεια της ημέρας έβρισκαν καταφύγιο σε κάποιο από τα νησιά του αρχιπελάγους.

Σε μια παρόμοια κατάσταση βρέθηκε και το πολεμικό μεταγωγικό PELIKAN το οποίο ερχόμενο από το Λακκί της Λέρου, χτυπήθηκε στο κανάλι ανάμεσα στην Πάρο και την Νάξο, στις ενδεικτικές συντεταγμένες 37°05 Β / 25°19 Α (από το KTB του Admiral Ägäis), στις 20 Σεπτεμβρίου του 44, στις 7.00 το πρωί, από δύο αεροπλάνα τύπου Martlet. Το πλοίο μετέφερε τα τελευταία τμήματα της Τεθωρακισμένης Μεραρχίας «Ρόδος» (Panzerdivision „Rhodos“), μαζί με οπλισμό και πυρομαχικά. Μετά τον βομβαρδισμό του προσάραξε στην πλησιέστερη ακτή, όπου στις 27/28.9.44 ανατινάχθηκε από το πλήρωμα του, για να μην πέσει ο οπλισμός και τα πυρομαχικά που μετέφερε στα χέρια των εχθρών.

Όπως μας πληροφορεί ο Gröner, το PELIKAN ήταν ένα μικρό πλοίο 800 KOX, τύπου Kriegstransporter (πολεμικό μεταγωγικό). Τα Kriegstransporter ήταν γερμανικά πλοία που παράγονταν μαζικά και έμοιαζαν με τα LIBERTYS, μόνο που ήταν πολύ μικρότερα. Το PELIKAN ήταν το πρώην KT 18, το οποίο κατασκευάστηκε στο Korneuburg, στην αυστριακή περιοχή του Δούναβη, το 1942/43. Αν και είχε προγραμματισθεί να του δοθεί το όνομα WILIMER, το πλοίο ονομάσθηκε, στις 2.3.44, PELIKAN. Στις 12.4.44 υπέστη σοβαρές ζημιές μετά από σαμποτάζ στην Βραΐλα της Ρουμανίας. Μετά τις επισκευές, οι οποίες τελείωσαν στις 17.4.44, παρέμεινε στην Βραΐλα μέχρι τον Μάιο του 44 όπου στάλθηκε στο Αιγαίο.

Στο πολεμικό ημερολόγιο του γερμανικού Ναυαρχείου Αιγαίου (Kommandierender Admiral Ägäis), στις 21 Σεπτεμβρίου 1944, υπάρχει η εξής καταχώρηση, η οποία αφορά το τελευταίο ταξίδι και την βύθιση του μεταγωγικού PELIKAN. «Δυο Martlet, της Συμμαχικής Δύναμης Μεταφοράς, επιτέθηκαν στο PELIKAN το οποίο ερχόταν από το Portolago [βλ. Λακκί]. Το πλοίο βρέθηκε σε άμεση κατάσταση ανάγκης και βυθίστηκε σε ρηχά νερά στην Πάρο.»

Στο ημερολόγιο του στρατιώτη Albert Petersen διαβάζουμε ότι, «Ακούσαμε την έκρηξη και οι συμπολεμιστές μου, που βρίσκονταν στον Άγιο Αντώνη [λόφος 450 περίπου μέτρων, κοντά στην Μάρπισα της Πάρου], μας είπαν ότι μπορούσαν να δουν τους καπνούς που έβγαιναν από το πλοίο. Όμως το σώμα στρατού που στείλαμε για βοήθεια, έφτασε αργά. Οι Έλληνες της μικρής πόλης Νάουσας ήταν εκείνοι που επιμελήθηκαν της σωστικής βοήθειας. Αν και ήταν πολύ επικίνδυνο να πλησιάσουν το φλεγόμενο πλοίο, το οποίο τρανταζόταν από συνεχείς ανατινάξεις, κατάφεραν να σώσουν 30 βαριά και 60 ελαφρά τραυματισμένους. Είχαν προμηθεύσει δε στους ναυαγούς στεγνά ρούχα. Οι τραυματίες επίσης δέχονταν βοήθεια από καλόγερους. Ο γιατρός μας είχε τις επόμενες ημέρες πολύ δουλειά. Με πρωτόγονα μέσα, ένα δανικό πριόνι από ένα ξυλουργείο, διεκπεραίωσε 24 ακρωτηριασμούς. Ένα επιπλέον πρόβλημα ήταν η έλλειψη επιδέσμων. Τις επόμενες ημέρες ανασύρθηκαν και εκβράστηκαν συνολικά 187 πτώματα. Για τους υπόλοιπους το μνήμα τους έγινε το αιματοβαμμένο Αιγαίο.»

Το καλοκαίρι του 1983, ο Μπατίστας ο ψαράς, από την Νάουσα της Πάρου, μου διηγήθηκε την ίδια περίπου ιστορία. Όταν τον ρώτησα που περίπου έγινε το ναυάγιο, μου είπε ότι δεν γνώριζε ακριβώς αλλά είχε ακούσει ότι συνέβη κάπου βόρεια από τον Αμπελά, προς την Σάντα Μαρία.

Με αφορμή λοιπόν, τις συντεταγμένες του γερμανικού Ναυαρχείου Αιγαίου (η θέση που το πλοίο δέχτηκε επίθεση είναι λίγο πιο βoρειoανατολικά από το ακρωτήρι της Σάντα Μαρίας), των πληροφοριών των κατοίκων της Νάουσας για μη ύπαρξη ναυαγίου στον κόλπο, αλλά για ύπαρξη πολύνεκρου ναυαγίου στην Σάντα Μαρία, σε συνδυασμό με την δήλωση για οπτική επαφή με το ναυάγιο από τον λόφο του Αγίου Αντωνίου, από όπου φαίνεται ο Αμπελάς, η Σάντα Μαρία και οι ακτές της Νάξου, αλλά όχι ο κόλπος και η πόλη της Νάουσας, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι το ναυάγιο της Σάντα Μαρίας είναι το πολύνεκρο ναυάγιο του μεταγωγικού PELIKAN.

Το ναυάγιο παρέμεινε στον κόλπο της Σάντα Μαρίας μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 40, καθώς ο Μελισσηνός το έχει καταχωρημένο στην λίστα του ως μη ανελκυσθέν. Λόγω της μη δυνατότητας πρόσβασης μου στα αρχεία του ΟΑΝ (Οργανισμός Ανέλκυσης Ναυαγίων) δεν γνωρίζω πότε ακριβώς τα υπολείμματα του ναυαγίου ανελκύθηκαν για να πουληθούν σαν σκραπ. Θα πρέπει αυτό πιθανώς να συνέβη το πρώτο μισό της δεκαετίας του 50.

Έχοντας στην κατοχή μου έναν χάρτη της Γερμανικής Υδρογραφικής Υπηρεσίας, στον οποίο βρίσκεται καταχωρημένο το εν λόγω ναυάγιο, τον παραθέτω στο φόρουμ. Με την κίνηση αυτή θέλω να αναφέρω -σε όσους ίσως σκεφτούν να αδράξουν την ευκαιρία για να εμπλουτίσουν την συλλογή τους με παγούρια, σφαίρες, και γενικά αναμνηστικά του πολέμου-, και χωρίς να θέλω να προσβάλλω κανέναν, το εξής. Μήπως είναι καιρός, φίλε αυτοδύτη, να σταματήσουμε την πρακτική αυτή όσο ακόμα υπάρχουν αντικείμενα στον βυθό τα οποία ίσως αξίζουν να τα επισκεφθεί κανείς; Οι θάλασσες μας άδειασαν από ψάρια, αν αδειάσουν και από ναυάγια τι θα μείνει για να δουν αυτοί που έρχονται; Όπως λέει κι΄ ένας παλιός φίλος, «Ολα αυτα τα πραγματα ειναι καλο και ομορφο να τα βλεπεις στο φυσικο τους περιβαλλον με ολους τους μικροοργανισμους πανω τους, εκει που ειναι ταγμενη και η θεση τους».

Ευχαριστώ
DG

Υ.Γ.
@ Έκτωρ

Αν καταφέρεις Έκτορα να τραβήξεις μερικές φωτογραφίες και να τις αναρτήσεις σαν συμπλήρωμα, στο μικρό αυτό άρθρο, θα ήταν ευχής έργο.